Huiselijk geweld signaleren en vervolgens hulp bieden is vaak omgeven door twijfels en onzekerheden: ‘Zie ik het wel goed?’, ‘Wat als mijn zorgen onterecht zijn?’ of ‘Wie ben ik om me ermee te bemoeien?’ Dit geldt zowel voor je studenten straks in hun werkveld als zij met signalen te maken krijgen, maar ook voor jou als docent wanneer je je zorgen maakt om een student. Jij als docent van een zorg-, agogische of pedagogische opleiding hebt namelijk een dubbele rol. Naast dat je studenten opleidt om huiselijk geweld en kindermishandeling te signaleren en ze te leren hoe te handelen, heb je ook de taak om studenten die slachtoffer zijn van huiselijk geweld te helpen. 

Stel: een student trekt zich van de een op de andere dag steeds meer terug en mist veel lessen. Of een student vertelt dat zij door haar vriendje geslagen wordt als zij naar andere jongens kijkt. Denk je dan aan huiselijk geweld? En zo ja, hoe dan verder? Docenten spelen een belangrijke rol in het leven van jongeren. Jij ziet ze dagelijks en je kunt juist daarom als eerste signalen oppikken dat het niet goed gaat en waar mogelijk steun geven. Maar wat kun je doen? Dat is niet makkelijk.

Van huiselijk geweld is sprake als een student door iemand uit zijn huiselijke kring mishandeld, verwaarloosd of seksueel misbruikt wordt. Dat kan dus een vader of moeder zijn, maar ook een ander gezinslid of haar/zijn vriend(in). De Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling helpt om vermoedens in kaart te brengen, zorgen te bespreken en een beslissing te nemen over hulpverlenen en/of melden bij Veilig Thuis. Als docent geldt deze meldcode ook voor jou. Het biedt je houvast om zorgvuldig en daadkrachtig te handelen. Als docent moet je weten wat er in de meldcode van de opleiding staat en welke taken en verantwoordelijkheden je daarin hebt. Daarom is het belangrijk dat jij en je collega’s geschoold zijn zodat iedereen alert kan zijn op signalen bij studenten en weet hoe te handelen als een situatie zich voordoet.

Huiselijk geweld is geen gemakkelijk thema. Door met de studenten te werken aan een gedegen kennisbasis, praktische vaardigheden en een passende beroepshouding, help je hen hierbij.

Ook zij zullen vroeg of laat in hun werk kinderen, volwassenen of ouderen tegenkomen die mishandeld, verwaarloosd of seksueel misbruikt worden. Als docent kun je jouw studenten nu al helpen met een goede toerusting van basiskennis, praktische vaardigheden en een passende beroepshouding. Zodat zij alert zijn op huiselijk geweld en weten wat ze moeten doen.

Huiselijk geweld en kindermishandeling kan ook voor jou en je collega’s een lastig thema zijn om les over te geven. Het onderwerp kan bij jezelf maar ook bij de studenten veel losmaken.

‘Of ze nu het profiel onderwijsassistent 4, gespecialiseerd medewerker kinderopvang 4 of pedagogisch medewerker 3 hebben, bij ons krijgen alle eerstejaarsstudenten het vak kindermishandeling. Daarin laat ik ze kennismaken met de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Ter aanvulling kunnen studenten online oefenen met casussen, en daarmee een certificaat verdienen. Ik probeer studenten mee te geven dat signaleren belangrijk is, maar dat ze een tunnelvisie moeten voorkomen. Ga tijdens stages niet ineens overal signalen van kindermishandeling zien. Kijk objectief naar wat je ziet, zonder interpretatie. Ik hoor ze wel eens zeggen dat een kind te weinig aandacht krijgt, en zeg dan: maak het objectief, wat zie je?

Daarnaast is het voor hen belangrijk om te weten wat er per stap van hen verwacht wordt. Als onderwijsassistent heb je vooral een signalerende functie, je bent niet eindverantwoordelijk. Doe het niet alleen en ga uit van de expertise van je ervaren collega’s, druk ik mijn studenten op het hart. Wel grappig: omdat de meldcode relatief nieuw is, weten de paar studenten die er zich in hun derde jaar verder in verdiepen, soms meer dan hun collega’s. Daarom is het voor hen ook belangrijk om te weten hoe binnen die organisatie over kindermishandeling wordt gecommuniceerd. Het is handig als ze het protocol aanpak kindermishandeling van hun basisschool of kinderopvangorganisatie kennen, zodat ze weten hoe er bij signalen met ouders wordt omgegaan.

Het werkt goed om te vertellen over mijn ervaringen als leerkracht in het basisonderwijs, en welke beginnersfouten ik maakte. De module kindermishandeling is vrij heftig, en raakt bij ons soms ook aan de ervaringen van studenten. Omdat er veel verschillende culturele achtergronden zijn, ontstaan er in de klas al gauw discussies. Wat is eigenlijk normaal? “Ik heb ook wel eens een tik gekregen”, hoor ik regelmatig zeggen. Studenten moeten een professionele blik ontwikkelen en begrijpen dat iedereen zijn eigen referentiekader heeft. Ze vinden het vak meteen interessant. Het komt direct dichtbij, ook vanwege het besef dat kindermishandeling een op dertig kinderen overkomt, en dat zij een belangrijke schakel zijn in het geheel.’

‘Ik geef binnen het vak gedragsvarianten les over de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling aan derdejaars studenten. Ze leren hoe ze onbegrepen gedrag van kinderen moeten duiden, en dat kan soms gerelateerd zijn aan kindermishandeling. Ik vind het vooral belangrijk om studenten bewust te maken van hun verantwoordelijkheid. Als je zorgen hebt over een kind wil je ouders niet beschuldigen, maar hulp bieden. Je hoeft niet zeker te weten of er sprake is van kindermishandeling, nee; je wil je zorgen onderzoeken. Ik leer studenten goed te kijken naar het gedrag van kinderen en om, als ze zien dat dat verandert, snel het gesprek aan te gaan.

De lessen bestaan uit een inleidend college, de online cursus van Augeo, een ervaringsdeskundige die zijn of haar verhaal vertelt en een slotcollege. Het komt aan als je het probleem zichtbaar maakt, bijvoorbeeld door het noemen van cijfers. Maar ook het verhaal van ervaringsdeskundigen maakt indruk, vooral als zij vertellen hoe niemand destijds ingreep. “Ik ga het anders doen”, nemen studenten zich dan voor. Tegelijkertijd moeten ze ook hun beperkingen kennen, omdat hun verantwoordelijkheid als leerkracht ook ergens ophoudt. Maar, zeg ik hun, zolang een kind bij jou is, moet je het blijven volgen.

Ik denk dat we als pabo’s veel meer aandacht moeten hebben voor kindermishandeling. Om het goed te laten beklijven, zou het onderwerp tijdens de hele opleiding moeten blijven terugkomen. Tijdens nascholingen aan leerkrachten was ik vaak verbaasd als ik zag hoe weinig er in de loop der jaren veranderd is; het onderwerp wordt nog steeds gezien als een ver-van-je-bedshow. Als ik van studenten hoor dat een coach gezegd heeft: “Ik begin niet aan het inzetten van de meldcode, dat geeft te veel administratieve rompslomp”, vind ik dat schokkend. Ik denk dat er in het onderwijs iets moet veranderen. Bij het duiden van gedrag zijn we nog te veel geneigd om alleen naar kindfactoren te kijken, terwijl we moeten doorvragen naar wat er nog meer aan de hand kan zijn.’    

Ik ben wel steeds meer gaan beseffen dat bij de lessen over kindermishandeling ook de eigen geschiedenis van studenten opgerakeld kan worden. We moeten hun nazorg bieden, als die trauma’s voor het eerst getriggerd worden. Tegelijkertijd kunnen eigen ervaringen ook iets extra’s bieden, als ze niet te ernstig zijn, of verwerkt. Dat zijn de dingen die bijblijven. Daarom vertel ik ook over mijn eigen ervaringen. Als het gaat om het tonen van kwetsbaarheid, moet je als volwassene vóór gaan.’

Liesbeth: ‘We geven gezamenlijk les aan huisartsen in opleiding (aiossen) tijdens hun stage in het ziekenhuis. Huisartsen in opleiding hebben op de basisopleiding geleerd hoe ze kindermishandeling moeten signaleren, maar om er in de praktijk naar te handelen is een stap verder. Daarom zijn we tien jaar geleden binnen de klinische stage met lessen over de meldcode begonnen. De aiossen doen in tweetallen een e-learning van Augeo, gevolgd door een groepsgesprek met de vertrouwensarts. In het laatste jaar van de opleiding, als de aiossen weer vanuit de huisartsenpraktijk werken, volgt nog een training waarin zij situaties met acteurs kunnen naspelen. Tijdens het onderwijs op de huisartsopleiding brengen huisartsen vaak een casus van kindermishandeling in, want dat zijn onderwerpen die hun hoog zitten.’

Boukje: ‘We beginnen de lessen altijd met de vraag of mensen zelf ingrijpende jeugdervaringen hebben, als dokter of in hun eigen jeugd, en zo nodig zoeken we daar hulp voor. De uitwisseling binnen de groep voegt veel toe; van elkaars ervaringen leren geeft een rijker palet. Wat ik vooral wil overbrengen, is dat je als huisarts niet voor detective hoeft te spelen. Het gaat erom dat je ouders vertelt dat je je zorgen maakt, en dat je daarom contact opneemt met Veilig Thuis. Normaal moeten we als huisarts diagnose-gericht denken, maar bij vermoedens van kindermishandeling is het al heel goed wanneer je dat wat je ziet, bespreekbaar maakt. Wij zeggen altijd: dit is niet iets wat je in je eentje hoeft op te lossen. Er zijn méér partijen met bevindingen; samen kom je er wel. Het mooist is als je ouders ook in dat ‘‘team’’ weet te houden.’

Liesbeth: ‘Ik zeg vaak: ga experimenteren, kijk wat voor jou werkt. Je hoeft niet altijd op die ene, geprotocolleerde manier te werken. Misschien levert het wel wat op als je bijvoorbeeld aan het eind van je werkdag eens bij een gezin langsgaat.’

Boukje: ‘Aiossen vinden het prettig om te horen dat je het klein kunt houden. Het is eng om kindermishandeling te signaleren als je denkt dat je vervolgens iets heel groots voor elkaar moet krijgen. Wij leren ze: bij enige twijfel kun je altijd met de vertrouwensarts van Veilig Thuis overleggen. Als je iets ziet of voelt, mag je er ook op vertrouwen dat dat belangrijk is. Wegkijken is natuurlijk het makkelijkst. Het is niet zo dat ik benadruk dat ik alles weet, juist niet. Ik laat ook mijn eigen twijfels zien. Wat zo fijn is van lesgeven met z’n tweeën: Liesbeth houdt de groepsdynamiek in de gaten, terwijl ik mag vertellen over de inhoud. Zo zorgen we samen dat we aansluiten bij onze aiossen.’

‘We leiden als mbo-opleiding op tot pedagogisch medewerker kinderopvang niveau 3 en 4 en onderwijsassistent. Onze studenten krijgen in het tweede leerjaar een module waarin ze meewerken aan de week tegen kindermishandeling, waarbij ze een zelfontworpen project op locatie organiseren. Rondom dat project hebben ze tien weken lang verdiepende colleges over dat onderwerp. Ze doen onderzoek, volgen modules van Augeo (over gespreksvoering en leren signaleren) en er zijn inspiratiesessies.

De praktijkprojecten zijn een van de mooiste die we hebben. Zo gaven onze studenten vorig jaar voorlichting in een stand aan bezoekers van het congres van de Beweging Limburg tegen Kindermishandeling, en dit jaar deden ze dat voor ouders, leerlingen en docenten op een middelbare school in Roermond. Het is ontzettend leuk om hen daar als professionals te zien staan en op een creatieve manier kennis te zien overbrengen met posters, brochures of zelfs een rollenspel. Maar ook op andere momenten in de opleiding besteden we aandacht aan de meldcode. Als we het bijvoorbeeld over het pedagogisch klimaat of over weerbaarheid hebben, komen ook signalen van kindermishandeling aan bod. Aan het eind van de opleiding vertellen studenten in het examengesprek wat ze weten van de meldcode.

We maken onze lessen zo praktisch mogelijk, bijvoorbeeld met een spel of apps om signalen te herkennen. Praktijkvoorbeelden vanuit de jeugdzorg, de kinderopvang en het onderwijs maken veel indruk. Er is vaak een mooie wisselwerking tussen ons als opleiding en de praktijk. Onze studenten nemen tijdens een stage bijvoorbeeld het signalenspel mee naar een teamvergadering, en voeden ons omgekeerd met voorbeelden van de werkvloer om van te leren. We hebben het ook over herkenbare alledaagse situaties, zoals een moeder die in de speeltuin tegen haar kind staat te schreeuwen. Mijn collega zegt dan: “Boos worden heeft geen zin. Vaak is het onmacht van ouders. Je kunt beter zeggen, hé, ik zie dat je het even niet aankunt, kan ik je helpen?”

Voor onze studenten is het belangrijk dat zij weten hoe ze signalen samen met collega’s moeten oppakken. Ze zullen straks waarschijnlijk niet zelf de gesprekken voeren, maar moeten wel weten hoe ze moeten handelen. Studenten vinden het vaak moeilijk om de afweging te maken: activeren we het stappenplan uit de meldcode of niet, zijn deze signalen ernstig genoeg? Het is fijn om in kleine groepjes daarover te praten. Iedereen heeft zijn eigen achtergrond. Als je dat bij elkaar legt, ontstaat er veel meer diepgang in de beoordeling van de signalen.’